浅谈福乐智慧(《福乐智慧》维吾尔文化)
《福乐智慧》作为古代维吾尔族思想家及诗人优素甫 · 哈斯 · 哈吉甫的不朽之作，作为中华民族文化宝库的组成部分，其意为“赐予幸福的知识”。这部诗作共计13290行，由85个正章和3篇箴言组成，语言清新朴实、形象生动，内容涉及社会人文科学和自然科学。它不仅在突厥语诸民族文学史上地位突出，而且在中华文化史上也占有重要地位，对于研究中亚及中国新疆地区历史与文化具有不可取代的价值。其中，最富有维吾尔民族文化特质的，是通过人物形象所表达出的人生观、自然观和历史观。
只有善才是永恒的
“爱德圭”是回鹘文(古代维吾尔语)，可译为“善”、“好事”、“善德”、“善良”等。在古代维吾尔人的哲理观中，人生是短暂的，幸福是变幻不定的，只有善才是永恒的。《福乐智慧》中的“爱德圭”是善品德的概括，是维吾尔人伦理道德观念的核心。作者优素甫 · 哈斯 · 哈吉甫说：“所谓人性，即是善德，善德好比衣食，缺了不行”；“善德之为善，人人知晓，尽知它有益，愿把它得到”；“善德之人是最好的伙伴，善德之举是最好的行止”。“你若想做今生来世的主人，办法只有一条，就是多兴爱德圭。你若想在今世获得善果，好吧，无须多言，要多做好事”。
在作者眼里，“爱德圭”高于财富，高于物质利益，是最高道德标准，最高价值体现。正如《福乐智慧》所说，“即令你归真也不会失望，真主为善良人敞开大门”；“人若能秉性善良，行为正直，两世里都会福星高照”；“谁若行为善良，即是永生；谁若行为邪恶，虽生犹死”。可见，“善”在《福乐智慧》的伦理观中占有重要的地位。
什么是善德？作者借《福乐智慧》中的主人公——日出国王之口道出了自己对善的见解。日出国王说“若问善的秉性，它不顾自己，专利于他人。它为所有人行善，却从不居功、要别人感恩。它不求利己，只为他人造福，造福于他人，而不求回赠”。要行善功就“要让庶民得益，分担其苦难”；“要扶持、援助穷苦的人们”。日出国王认为，善的秉性就是无私奉献却不求索取。心中没有国家与民众利益的人，一心只为个人今生与来世的幸福而祈祷、苦修，这种行为实质上并不是善举，不过是一种旨在谋取私利的举动。只有目的高尚、把为国为民造福作为生活的目标、无私奉献，并以此作为对于善的追求，这样的行为才算得上是善举。
«قۇتادغۇ بىلىك»تىن ئۈزۈندىلەر
بىلىم ۋە ئىدراك – پاراسەتنىڭپايدىسى ھەققىدە
《福乐智慧》：知识与智慧的益处
ئۈزۈندىلەر«قۇتادغۇ بىلىك»تىن تاللاپ ئېلىندى. قىزىققۇچىلار ئۈچۈن، قەدىمكى ئۇيغۇرچە، ھازىرقى زامان ئۇيغۇرچىسى ۋە خەنزۇچە ئۈچ خىل نۇسخىسى سېلىشتۇرما قىلىندى.
(288)
ئۇقۇش ئول يۇلاتەك قاراڭقۇ تۈنى،
بىلىك ئول يارۇقلۇق، يارۇتتى سەنى.
智慧好比黑夜的明灯，
知识能照亮你的心房。
پاراسەت ___ قاراڭغۇ تۈندىكى مەشئەلگە ئوخشايدۇ،
بىلىم يورۇقلۇق (بولۇپ) سېنى يورۇتىدۇ.
(289)
ئۇقۇشۇن ئاغار ئول، بىلىكىن بەدۈر،
بۇ ئىككى بىلە ئەر ئاغىرلىق كۆرۈر.
智慧使人高升，知识使人伟大。
借此二者，世人方能非同凡响。
كىشى پاراسەت بىلەن ئۆرلەپ، بىلىم بىلەن يۈكسىلىدۇ،
بۇ ئىككىسى بىلەن ئەر قەدىر – قىممەت تاپىدۇ.
(292)
ماڭار تەگدى مۇنداغ بىلىكلىگ سۆزى،
تامۇدىن يىرار تەپ تامۇلۇق ئۆزى.
我曾听到一位智者这样说过：
即令他在火狱，也不受灾殃。
بىلىملىكنىڭ مۇنداق بىر سۆزى يادىمغا كەلدى،
(بىلىملىك) دەۋزەخى بولسا، دەۋزەختىن يىراقلىشىدۇ.
(293)
كىچىگ ئوغلانىغ كۆر، ئۇقۇشقا ئۇلام،
ياشى يەتمەگىنچە يورىماز قىلام.
你看那孩提，终究会有理智。
懂事之前，天使不给他记账。
كىچىك ئوغلاننى كۆر، ئىدراكقا يېتىپ،
يېشىغا تولمىغۇچە قەلەم يۈرگۈزمەيدۇ.
(297)
ئۇقۇشقا تۇرۇر بۇ ئاغىرلىق، ئەتىك،
ئۇقۇشسۇز كىشى بىر ئاۋۇچچا تەتىك.
唯有智者受到人们的尊敬，
无智慧者和泥巴没两样。
قەدىر – قىممەت ئىدراك ئۈچۈندۇر،
ئەقىل – ئىدراك كىشى بىر ئوچۇم لايدۇر.
(298)
كۆرۈ بارسا ياقشى ئايۇر بۇسۆزۈگ،
ئۇقۇشسۇز، بىلىگسىز بەدۈتمەس ئۆزۈگ.
请听，这句话说得好：
无智无知的人，前程无望。
سەپسىلىپ قارىساڭ، بۇ سۆز ياخشى ئېيتىلغان،
ئەقىل – ئىدراكسىز، بىلىمسىزلەرئۆزىنى يۈكسەلدۈرەلمەيدۇ.
(299)
كۆرۈ بارسا بارچا ئۇرۇر بۇ كەدۈك،
ئۇقۇشلۇغ بىلىكلىگ، كۆر، ئەسكى كەدئۆك.
你瞧，世人都以华服装饰自己，
有知有智者以内秀而受人崇尚。
نەزەر سالساڭ، بارچە كېيىم كېيىدۇ،
ئىدراكلىق، بىلىملىكلەر (كېيىم بىلەن ئەمەس) ئەسلى بىلەن قەدىرلىكتۇر.
(302)
ياغىز يەر ئۆزە يالڭۇق ئوغلى ئەلىگ،
كۆتۈردى، قامۇغقا يەتۈردى بىلىك.
人祖之子把手伸向褐色大地，
凭借知识实现了一切愿望。
بوز يەر ئۈستىدە ئىنسان بالىسى قول كۆتۈردى،
ھەممىنى بىلىم بىلەن بەرپا قىلدى.
(303)
ئۇقۇش بىرلە ئەسلى ئاتانۇر كىشى،
بىلىك بىرلە بەگلەر ئەتەر ئەل ئىشى.
你瞧，人因有智慧被称为贵人，
伯克依靠知识来治理人民。
كىشى ئەقىل – ئىدراك بىلەن ئېسىل ئاتىلىدۇ،
بەگلەر ئەل ئىشىنى بىلىم بىلەن يۈرگۈزىدۇ.
(304)
تۈمەن خىل تۈ ئەردەم، ئۆكۈش، ئۆگدىلەر،
ئۇقۇش بىرلە قىلمىش ئۈچۈن ئۆگدىلەر.
美德之所以受到百般赞美，
就因为他以智慧为根本。
تۈمەنمىڭ خىل پەزىلەتلەر، كۆپ مەدھىيەلەنگەن (ئىشلار)
ئەقىل – ئىدراك بىلەن قىلىنغانلىقى ئۈچۈن ماختالغاندۇر.
(310)
بىلىك كىمياتەك ئول، نەڭ ئەركلۈ تۇرۇر،
ئۇقۇش ئوردۇسى ئول، نەڭ ئۈگلۈ تۇرۇر.
知识好比炼丹炉，物质纳于其内，
智慧好比王宫，财富集于其中。
بىلىم گويا كىميادۇركى، (پۈتۈن) نەرسىنى ئەتراپقا يىغىدۇ،
ئۇ ئىدراك ئوردىسى، ھەممە نەرسە ئۇنىڭغا جەملىنىدۇ.
(313)
بىلىك بايلىق ئول بىر چىغاي بولغۇسۇز،
تەگىپ ئوغرى، تەۋلىگ ئۇنى ئالغۇسۇز.
知识是永不匿乏的宝藏，
盗贼奸人难以把它抢走。
بىلىم بىر بايلىقتۇركى، (ئۇ زادى) كەمبەغەللەشمەيدۇ،
ئوغرى، ھىيلىگەرلەرمۇ ئوغرىلىۋالالمايدۇ.
(317)
ئۇقۇش ئول ساڭار ئەدگۈ ئاندلىغ ئاداش،
بىلىك ئول ساڭا كەد باغىرساق قاداش.
知识是你慈爱的亲人，
智慧是你忠贞的朋友。
ئەقىل – ئىدراك ساڭا ياخشى ۋە ئىشەنچلىك ئاداشتۇر،
بىلىم ناھايىتى مېھرىبان قېرىنداشتۇر.
(320)
ئۇقۇشلۇغ كىشىگە ئەشى تاپ ئۇقۇش،
بىلىكسىز كىشىگە ئاتى تاپ سۆكۈش.
有智得人，智慧和他为伴，
无知者的名字，受人诅咒。
ئىدراكلىق كىشى ئۈچۈن ئىدراكنىڭ ئۆزى چىن دوستتۇر،
بىلىمسىز كىشىگە نامىلا يېتەرلىك ھاقارەتتۇر.
